روزنامه «اعتماد» بررسي میکند
آينده سوداني در شطرنج سياسي عراق
حديث روشني
انتخابات پارلماني ۱۱ نوامبر عراق زمينهساز رقابت و صفآرايي احزاب سياسي بر سر مسائلي چون تعيين نخستوزير آينده شده است. بسياري از سياستمداران عراقي تمايلي به اعطاي دوره دوم نخستوزيري به محمد شياع السوداني ندارند، اما در شرايطي كه رقابتهاي سياسي جريان دارد، شمار زيادي از شهروندان عراقي نسبت به فرآيند سياسياي كه آن را پاسخي به مطالبات و دغدغههاي خود نميدانند، دچار سرخوردگي و نارضايتي هستند. چند ماه پيش، نشريه اكونوميست بغداد را «شهر شكوفايي غيرمنتظره» جهان ناميد؛ توصيفي كه نشانههاي آن را ميتوان در سراسر پايتخت و در قالب پروژههاي گسترده عمراني به روشني مشاهده كرد. تصوير جرثقيلهاي ساختماني چنان به نمادي قدرتمند بدل شده كه محمد شياع السوداني، نخستوزير عراق در جريان انتخابات پارلماني ۱۱ نوامبر، جرثقيل را به عنوان نماد ائتلاف «بازسازي و توسعه» خود برگزيد و در بيلبوردهاي تبليغاتي، با كلاه ايمني كارگري ظاهر شد! اكنون نيز يكي از مهمترين پرسشها درباره مسير آينده دموكراسي و جامعه عراق اين است كه آيا نظام سياسي كشور قادر خواهد بود همگام با تغييراتي كه در خيابانها به نمايش درآمدهاند، پيش برود يا نه. در جريان ديدار هيات شوراي آتلانتيك با سياستمداران، تحليلگران، روزنامهنگاران و جوانان عراقي در بغداد، اربيل و دهوك، پيامهايي از خوشبيني نسبت به حركت عراق در مسير درست به گوش ميرسيد؛ اما در كنار آن، ترديدهاي عميقي نيز مطرح بود مبني بر اينكه نظام سياسي عراق تا چه اندازه خواهد توانست با كارآمدي، با چالشهاي پرشمار پيشِرو مواجه شود. به گزارش اين موسسه پس از انتخابات عراق، نخبگان سياسي اين كشور گفتوگوهاي داخلي خود را عمدتا در امتداد خطوط فرقهاي براي تشكيل دولت آينده آغاز كردند. ائتلاف «بازسازي و توسعه» به رهبري نخستوزير، در انتخابات ماه گذشته با كسب ۱.۳ ميليون راي و ۴۶ كرسي، بيشترين آرا و كرسيها را به دست آورد. موفقيت انتخاباتي محمد شياع السوداني بازتابدهنده ميزان بالاي محبوبيت اوست؛ بهگونهاي كه «منقذ داغر» نظرسنج عراقي، با استناد به نتايج چندين نظرسنجي تاكيد ميكند كه السوداني در دوره پس از سال ۲۰۰۳ محبوبترين سياستمدار عراق بوده است. اين واقعيت كه «جنبش فراتين» وابسته به السوداني در انتخابات ۲۰۲۱ تنها يك كرسي آن هم كرسي خود او را به دست آورد هم گواهي بر جهش سياسي او در اين انتخابات است و هم نشاندهنده ارتباط محدود ميان تعداد كرسيهاي كسبشده و فرآيند انتخاب نخستوزير در عراق. با اين همه و با وجود آنكه احزاب شيعه عضو «چارچوب هماهنگي شيعيان» حاكم در انتخابات با فهرستهاي جداگانه حضور يافتند، اين چارچوب در روزهاي پس از رايگيري به سرعت به انسجام رسيد. گفتني است رهبران سياسي شيعه در اين زمينه تاكيد كردند كه بهجز استثناي قابلتوجهِ خودِ السوداني اجماع محكمي وجود دارد مبني بر اينكه هيچ نخستوزيري نبايد براي دوره دوم ابقا شود و نخستوزير آينده نيز اجازه نخواهد داشت حزب سياسي اختصاصي خود را تشكيل دهد. اين درحالي است كه رهبران «چارچوب هماهنگي شيعيان» همچنان درباره شايستگيهاي گزينههاي مختلف براي نخستوزيري بحث ميكنند، تصميم در عمل از پيش روشن شده: نخستوزير آينده عراق عملا در نقش يك «مدير اجرايي» عمل خواهد كرد؛ كسي كه سياستهاي چارچوب را اجرا ميكند، نه اينكه خود به طراحي و تدوين آنها بپردازد.
شكاف در صفوف سنيها و كردها؟
اگر محمد شياع السوداني اميدي به تشكيل ائتلافي فرامذهبي با اتكا به حمايت احزاب كردي و سني داشت، اين احتمال در روزهاي نخست پس از انتخابات بسيار دور از دسترس به نظر ميرسيد، چراكه رهبران سني و كرد تا حد زيادي با موضع جريانهاي شيعه همنظر بودند كه نخستوزيري عراق بايد به يك دوره محدود شود؛ موضعي كه سياستمداران طيفهاي مختلف با اشاره به دوره دوم نيمهاقتدارگرايانه نوريالمالكي، نخستوزير پيشين، آن را به عنوان نمونهاي هشداردهنده مطرح كردند. در هر حال در روزهاي ابتدايي پس از انتخابات، وجه مشترك چنداني ميان جريانهاي سني ديده نميشد، جز توافق كلي بر اين نكته كه محمد الحلبوسي، رهبر حزب «تقدم»، نبايد بار ديگر رياست پارلمان را برعهده بگيرد. با اين حال، در ۲۳ نوامبر، جريانهاي سني از تشكيل ائتلافي با عنوان «شوراي سياسي ملي» خبر دادند؛ ائتلافي كه قرار است نقشي شبهِ «چارچوب هماهنگي شيعيان» براي اهل سنت را ايفا كند و هدفش نمايش وحدت در برابر بلوك شيعي است. با اين همه، اين اتحاد تاكنون در عمل آزموده نشده است. از طرفي در اقليم كردستان نيز كه دو حزب اصلي اين منطقه، يعني حزب دموكرات كردستان (KDP) و اتحاديه ميهني كردستان (PUK)، بيش از يك سال پس از انتخابات اكتبر ۲۰۲۴ هنوز موفق به نهاييسازي عناصر كليدي دولت اقليم كردستان (KRG) نشدهاند. برخي سياستمداران گمانهزني كردند كه كردها، با توجه به اختلافات ميان دوطرف بر سر اينكه كدام حزب كنترل وزارتخانههاي كليدي دولت اقليم را دراختيار داشته باشد و نيز اينكه آيا حزب دموكرات كردستان بر دراختيار گرفتن رياستجمهوري عراق برخلاف الگوي پيشينِ در دست بودن اين سمت توسط اتحاديه ميهني پافشاري خواهد كرد يا نه، ممكن است روند تشكيل دولت در بغداد را به تاخير بيندازند.
برگ برنده نيروهاي نظامي در عراق
در اين ميان سياستمداران و احزابي كه با گروههاي نظامي همسو هستند، در انتخابات ماه گذشته موقعيت خود را تقويت كردند. جريان «صادقون»، شاخه سياسي گروه «عصائب اهلالحق» كه ازسوي ايالاتمتحده در ليستسياه قرار دارد، با كسب ۲۷ كرسي در مقايسه با هفت كرسي در انتخابات پيشين پيشرفت چشمگيري داشت. «سازمان بدر» كه با نظاميان مرتبط است اما هنوز در فهرست ادعايي امريكا قرار نگرفته، ۱۸ كرسي به دست آورد و شماري از نامزدهاي وابسته به گروههاي نظامي نيز در فهرست احزاب جريان اصلي سياسي حضور داشتند. براساس برخي برآوردها، نامزدهاي مرتبط با اين گروهها اكنون بيش از ۵۰ كرسي پارلمان را دراختيار دارند؛ امري كه نشان ميدهد اين گروهها همچنان بازيگران سياسي اثرگذاري هستند. هر چند بسياري از سياستمداران عراقي اذعان ميكنند كه نخستوزير آينده عراق ناگزير خواهد بود اين گروهها را تحت كنترل دولت درآورد. با اين حال، همزمان، گروهي مدعياند كه افزايش قدرت سياسي و اقتصادي اين گروهها چالشي جدي در عرصه سياست داخلي خواهد بود. به نظر ميرسد مقامهاي امريكايي بهصورت غيرعلني خط قرمزي ترسيم كردهاند و بر كنار گذاشته شدن گروههاي نظامي كه واشنگتن آنها را در ليست سياه قرار داده، دولت آينده را تحت فشار قرار دادند. اگر چنين باشد، نشريه آتلانتيك با اشاره به اين متغير مدعي است باتوجه به عملكرد قدرتمند احزاب وابسته به اين گروهها، اين موضوع چالشي سياسي براي «چارچوب هماهنگي شيعيان» ايجاد خواهد كرد.
گسست ميان جامعه و نخبه
درحالي كه سياستمداران عراقي به شدت درگير نتايج انتخابات و روند تشكيل دولت هستند، اين الزاما به معناي درگير بودن افكار عمومي عراق به اين فرآيند نيست. بنابر ادعاي منابعي بسياري از عراقيها پيشتر نيز به اين جمعبندي رسيدهاند كه انتخابات آنچنان تعيينكننده نيست. همزمان تحليلگران باسابقه سياسي، فعالان جامعه مدني و جوانان عراقي نارضايتي خود را از روند سياسي ابراز كرده و ميكنند، به طوري كه برخي حتي اذعان داشتند در انتخابات ماه گذشته راي ندادهاند و تمايلي به مشروعيتبخشي به نظام سياسي عراق ندارند. در عين حال گروهي از جوانان عراقي به سرخوردگي عميقي اشاره كردند كه پس از سركوب جنبش «تشرين» در سال ۲۰۱۹ شكل گرفت؛ زماني كه جوانان عراق براي مطالبه تغييرات بنيادين سياسي به خيابانها آمدند، اما درنهايت اين مطالبات محقق نشد. آنان همچنين به ناكامي نامزدهاي مستقل و فعالان سياسي در ايجاد تغيير پس از ورود به پارلمان در سال ۲۰۲۱ اشاره كردند. به گزارش شوراي آتلانتيك و به گفته اين جوانان، برخي از اين فعالان در نهايت جذب و هضم نظام سياسي شدند و به احزاب جريان اصلي پيوستند؛ همان احزابي كه پيشتر عليه آنها مبارزه انتخاباتي كرده بودند. در انتخابات امسال نيز نامزدهاي مستقل و وابسته به جامعه مدني تا حد زيادي از صحنه رقابت كنار رفتند. به گونهاي كه سياستمداران عراقي از طيفهاي مختلف به مشاركت رايدهندگان بالاتر از حد انتظار اشاره كردند، اما منتقدان پاسخ دادند كه اين انتخابات، «انتخابات ميلياردرها» بوده؛ انتخاباتي كه مشاركت در آن بيشتر نتيجه هزينههاي سياسي بيسابقه بود تا شور و اشتياق واقعي رايدهندگان. براي بسياري از عراقيها، اين واقعيت كه نتايج انتخابات تاثير چنداني بر فرآيند تشكيل دولت ندارد، يادآوري ديگري است بر اينكه نظام سياسي عراق ابزارهاي كمي براي پاسخگو كردن رهبران دراختيار شهروندان عادي قرار ميدهد.
ايالاتمتحده، همچنان بازيگري حاشيهساز
با اين همه و براساس آنچه موسسه شوراي آتلانتيك مدعي شده، حتي اگر عراق تا حد زيادي از كانون توجه واشنگتن خارج شده باشد، به نظر ميرسد عراقيها همچنان مشتاق گفتوگو درباره شراكت امريكا و عراق هستند. كردها، سنيها و حتي رهبران شيعه عراق بر اهميت روابط با ايالاتمتحده و تمايل خود براي تقويت اين رابطه تاكيد داشتند. اين درحالي است از سوي ديگر ايران نيز در اين كشور همچنان حضوري پررنگ دارد. در همين راستا رهبران سياسي شيعه از اجماعي سخن ميگويند كه برمبناي آن، سياست خارجي عراق بايد توازني ميان شراكت قوي با ايالاتمتحده و روابط تاريخي ديرينه با ايران برقرار كند. شماري از سياستمداران و تحليلگران عراقي نيز تاكيد كردند كه نخستوزير آينده، رويكردي مبتني بر تداوم در سياستهاي عراق، ازجمله در قبال ايالاتمتحده، در پيش خواهد گرفت. در همين رابطه در تاريخ ۸ دسامبر، دو مقام عراقي در حوزه نفت تاييد كردند كه فعاليتها در ميدان نفتي «غرب قُرنه ۲» در جنوب عراق بهطور ناگهاني متوقف شده است. به گفته اين مقامات، دليل تعطيلي، نشت خط لوله صادراتي است. اما در محافل انرژي بغداد، چندان كسي اين روايت را باور نكرد. چند روز پيش از آن، شركت «اكسونموبيل» به طور غيررسمي به وزارت نفت عراق نزديك شده و علاقه خود را براي خريد سهم عمدهاي كه شركت روسي «لوكاويل» در اين ميدان نفتي عظيم دارد، اعلام كرده بود. آنچه پس از آن رخ داد، مجموعهاي برنامهريزيشده از رويدادها بود: اعلاميه «فورس ماژور» لوكاويل، تعليق پرداختها توسط بغداد و دعوت آشكار از شركتهاي امريكايي براي ورود به اين ميدان. آنچه ممكن است بهظاهر يك اختلاف فني يا قراردادي به نظر برسد، در واقع تلاشي حسابشده براي قطع حياتيترين مسير انرژي استراتژيك روسيه در عراق است؛ تنها چند ماه پس از آنكه واشنگتن دوباره تلاش خود براي به حاشيه راندن مسكو در سطح جهاني را از سر گرفت.
خيز واشنگتن براي كنار زدن مسكو در معادلات بغداد
نشريه كردل در همين رابطه نوشت: ريشههاي بحران ميدان نفتي «غرب قُرنه ۲» به صورت ناگهاني پديد نيامده، بلكه نتيجه مستقيم تلاقي تحريمهاي غرب عليه روسيه با سياستهاي نفتي بغداد است. در سال ۲۰۲۲، پس از تشديد جنگ اوكراين، ايالاتمتحده و اتحاديه اروپا مجموعهاي از تحريمها را عليه شركتهاي روسي فعال در بخش انرژي و نفت اعمال كردند؛ ازجمله محدوديت در تامين مالي پروژهها، ممنوعيت تامين تجهيزات فني و محدود كردن تراكنشهاي بانكي بينالمللي كه در عمل شركتهاي بزرگ نفتي روسيه را در خارج فلج كرد. شركت «لوكاويل» كه زماني ميدان دوم بزرگ نفتي عراق را اداره ميكرد، بهتدريج توان تامين مالي و تجهيزات لازم براي ادامه فعاليت را از دست داد. همچنين در ماه نوامبر، اين شركت روسي به وزارت نفت عراق اطلاع داد كه ديگر قادر به انجام تعهدات قراردادي خود نيست. پاسخ بغداد نيز سريع بود. وزارت نفت تمام پرداختهاي نقدي و غيرنقدي برنامهريزيشده به اين شركت را معلق كرد و صادرات نفت از ميدان را متوقف نمود؛ امري كه نشان داد بحران از يك مشكل صرفا فني به يك اختلاف مالي و اداري تحت فشار خارجي تبديل شده است. همزمان دولت نيز مداخله كرد و به طور موقت حقوق كاركنان ميدان را پرداخت تا توليد ادامه يابد كه نشاندهنده شدت تنش و فشاري بود كه محدوديت عمليات شركت روسي ايجاد كرده بود. به ادعاي برخي ناظران اعلام «فورس ماژور» توسط لوكاويل نشانه آشكاري از فروپاشي توانايي شركت براي ادامه فعاليت در محيطي فلجشده توسط تحريمهاي غربي بود كه بقاي آن در عراق را تقريبا غيرممكن ساخت، بهويژه تحريمهاي ايالاتمتحده و بريتانيا به عنوان ابزاري سياسي براي بازچيني نفوذ در بخش انرژي عراق بهكار گرفته شده و يكي از مهمترين ميادين نفتي و منابع مرتبط اين كشور را به هدفي مستقيم از سياستهاي بازسازي غربي بدل كرده است.
چرا ميدان غرب قُرنه ۲ اهميت دارد؟
ميدان «غرب قُرنه ۲» با توليد نزديك به نيم ميليون بشكه در روز چيزي حدود ۱۰درصد از كل توليد نفت عراق، يكي از بزرگترين ميادين نفتي جهان و سنگبناي درآمد ملي عراق است و توليد آن تقريبا ۰.۵درصد از توليد جهاني نفت را شامل ميشود. از زمان امضاي قرارداد بهرهبرداري با «لوكاويل» در سال ۲۰۰۹، اين شركت روسي ۷۵درصد از سهم عملياتي ميدان را دراختيار داشته است. اين كنترل محدود به مديريت فني نبود، بلكه به روسيه نفوذ غيرمستقيم بر يكي از مهمترين منابع انرژي عراق ميداد و هر تصميم يا تغيير در اين ميدان پيامدهاي اقتصادي و سياست داخلي به همراه داشت. لازم به ذكر است كه حضور «لوكاويل» همچنين به عنوان وزنهاي در مقابل سلطه امريكا در بخش انرژي عراق پس از سال ۲۰۰۳ عمل ميكرد، بخشي كه عمدتا در دست شركتهاي غربي مانند «بيپي» و «شل» بود. اين ميدان يكي از ستونهاي صادرات نفت عراق است و كنترل آن موضوعي فراتر از سودآوري يا كارآمدي عملياتي است. مديريت اين منبع حياتي به معناي توانايي كنترل ميزان توليد و صادرات و در نتيجه تاثيرگذاري بر درآمدهاي ملي و كسري يا مازاد بودجه دولت است، بنابراين هرگونه تغيير در ساختار مديريت، همانطور كه امروز با فشار تحريمهاي غربي بر لوكاويل شاهد آن هستيم، درِ بازچيني نفوذ در داخل كشور را ميگشايد و بغداد را در موقعيتي قرار ميدهد كه گزينههاي محدودي ميان حفظ شراكت با روسيه يا تعامل با شركاي غربي تحت حمايت نفوذ سياسي و اقتصادي بينالمللي دارد. در هر حال حذف لوكاويل صرفا مربوط به محدوديتهاي فني يا مالي نيست، بلكه به معناي بازتوزيع نفوذ است كه جاي پاي روسيه در خاورميانه را تضعيف ميكند.
تاريخچهاي كوتاه از يك بازي طولاني
حضور لوكاويل در عراق به دوران صدام بازميگردد، زماني كه اين شركت حق توسعه ميدان غرب قُرنه را دريافت كرد، اما پيش از حمله غيرقانوني ۲۰۰۳، تحت فشار امريكا از كشور اخراج شد. پس از سالها مذاكره، مسكو در سال ۲۰۰۹ با قرارداد خدماتي بازنگريشده به ميدان بازگشت. از آن زمان، لوكاويل سرمايه قابلتوجهي در زيرساختها، آموزش و توسعه توليد تزريق كرده و به افزايش توليد ميدان غرب قُرنه ۲ تا نزديك به ۴۸۰ هزار بشكه در روز كمك كرده است. اما موفقيت شركت، آن را هدفي براي فشارها قرار داد. با تشديد تنشها ميان مسكو و واشنگتن، بخش نفت عراق به صحنهاي ديگر براي نبرد بر سر كنترل بدل شد. فشار اخير بر «لوكاويل» نيز كاملكننده يك مسير دو دههاي است كه با خروج اجباري شركت آغاز شد، با تحمل شكننده امريكا بازگشت و اكنون با پاكسازي آرام به پايان رسيده است.